تأثیر اضطراب در فرایند تحصیل

مقدمه

دنیای امروز از نظر تکنولوژی و صناعت پیشرفت قابل توجهی کرده است. لکن این تکنولوژی‌ها سبب آرامش انسان نشده است. بویژه در کشورهای غربی که از بیشترین امکانات برخوردارند اما نارضایتی از زندگی، بیماری‌ها و اختلالات عصبی در این کشورها به وفور دیده می‌شود. استرس، اضطراب پوچی در زندگی و سردرگمی افزایش یافته و حتی به کشورهای غیرپیشرفته نیز رسیده است.

براساس تخمینی که زده‌اند، 80 درصد بیماری‌های امروزی، شروعشان با فشار روانی همراه است و هر ساله در آمریکا 5 بیلیون واحد از آرام‌بخش‌ها و 160000 تن آسپرین مصرف می‌شود. این ارمغان  پیشرفت تمدن بشری در عصر کنونی است.[1] در روانشناسی نابهنجاری، اختلالات اضطرابی شایع‌ترین اختلال است. طبق تخمین انستیتو ملی بهداشت روانی، (ایالت متحده) قریب 15 میلیون آمریکایی از نوعی اختلال اضطرابی

 رنج می‌برند.[2]

همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از یک‌سوم بزرگسالان دچار ناراحتی‌های عصبی، بخصوص اضطراب هستند.(لادر 1975)

اضطراب خصوصیتی فوق‌العاده گسترده و همه‌گیر است و از همان روزهای کودکی تا سنین پیری با فرد همراه می‌باشد. و از جهت تأثیرگذاری بر تمامی ابعاد وجود فرد اثر می‌گذارد، و سبب اخلال در زندگی می‌گردد.

از جمله مواردی که اضطراب در آن خلل ایجاد می کند یادگیری و تحصیل علم است. اضطراب افکار را پراکنده می‌کند و مشوش می‌سازد، انسجام ذهن را در هم می‌ریزد، فرایند یادگیری را کند می‌کند و سبب رکود تحصیلی می‌گردد.

آشنایی با عوامل موفقیت تحصیلی سبب کاهش دلهره در محصل می‌گردد. این عوامل عبارتنداز: اراده فرد، خانواده متعادل، آموزشگاه پیشرو، مربیان کارآمد، همسالان درس خوان، متون درسی سودمند، روش‌های آموزشی

 به‌روز، ارزشیابی صحیح و ... .

اضطراب

تعریف اضطراب

اضطراب خصوصیتی فوق‌العاده گسترده و فراگیر است و از روزهای اول کودکی تا سنین پیری با فرد همراه می‌باشد.[3] و ناشی از ترسی مبهم و حالات هیجانی است.

اضطراب یعنی پریشانی روانی وبدنی که بر اثر ترسی مبهم و احساس ناایمنی و تیره روزی قریب‌الوقوع در فرد به وجود می‌آید.[4]

سبب شناسی اضطراب از دیدگاه مکاتب روانشناسی

  علل اضطراب از نظر روانشناسان و مکاتب مختلف، متفاوت است.

دیدگاه روان پویشی

در مکتب روانکاوی اضطراب ترسی درونی‌شده است. ترس از اینکه مبادا تجارب دردآور گذشته یادآوری شوند، تجربه‌هایی که با تنبیه و ممانعت از ارضای کشش‌های عزیزی همراه بوده‌اند. کشش‌های عزیزی نامطلوب موجب اضطراب می‌شوند و به«خود» اعلام خطر می‌کنند.[5] بر همین اساس نظریه‌پردازان روان‌پویشی معتقدند، تعیین‌کننده عمده اختلالات اضطراب، حوادث درونی فرد و انگیزه‌های ناخودآگاه است. بر این باورند که وقتی در نظام «خود» «نهاد» و «فراخود» تنش بوجود آید، اضطراب تجربه می‌شود.

روان پویشان علل ایجادکننده اضطراب را ادراک فرد از ناتوانی در مقابله با فشارهای محیطی ( جدایی، مطرودشدن، فقدان یا از دست دادن حمایت‌های عاطفی) تکانه‌های غیر منتظره یا خطرناک

 بیان می‌کنند.[6]

دیدگاه شناختی

   بیشتر نظریه پردازان شناختی «باور های سازش نایافته» را ریشه اختلالات اضطرابی می‌دانند.الیس (1962)اضطراب و اختلالات عاطفی را نتیجة طرز تفکر غیرمنطقی و غیرعقلانی می‌داند. و تا زمانی که تفکر غیرمنطقی ادامه داشته باشد اختلالات عاطفی نیز ادامه می‌یابد. به نظر ایشان انسان بر اثر اشیاء خارجی مضطرب و آشفته نمی شود بلکه دیدگاه و تصوری که او از اشیاء دارد موجب نگرانی و اضطرابش می‌گردد. تمام مشکلات عاطفی افراد از تفکرات جادویی و موهومی آنها سرچشمه می‌گیرد.[7]

دیدگاه رفتاری

  این نظریه اضطراب را زادة کوتاهی فرد در یادگیری رفتار مناسب می‌داند در حالی که فرد پاسخ‌های لازم را نیاموخته است. از نظر سالتر ریشه مشکلات مردم منع است و نوروز نتیجة ممانعت از تحریک‌های طبیعی می‌باشد که به وسیله اطرافیان، والدین و... انجام‌می‌گیرد. دولار و میلر معتقدند که رفتار نوروتیک بر کشمکش عاطفی ناآگاه مبتنی است که معمولا از دوران کودکی سرچشمه می‌گیرد. نوروز را محصول کشمکش و تعارض کششهایی می‌دانند که از موقعیت‌های تغذیه،آموزش نظافت،آموزش جنسی و موقعیت‌های خشم و اضطراب ناشی‌می‌شود.[8]

   در آیات و روایات نیز برای اضطراب و پریشانی انسان عواملی ذکر شده. از جمله کفر و شرک، روگردانی از خدا، گناه، بیماری، بد گمانی، دشمنی، حسد، دنیا‌دوستی، ظلم و ... است.[9] امام علی (ع) می‌فرماید: شخصی که ظن خود را نیکو نگرداند از هر کسی می‌ترسد.[10] همچنین ایشان می‌فرمایند:«الحسود لا یسود»[11] فرد حسود هیچ‌گاه آرامش ندارد. و در سخنی دیگر علت اندوه انسان را حسد ذکر می‌کند و می‌فرماید:«سبب الکمد الحسد»[12] علت اندوه شدید، حسادت است.

علائم اضطراب

نشانه‌های اضطراب در چهار قسمتِ فیزیکی، احساسی، ذهنی و رفتاری نمایان می‌گردد. در قسمت فیزیکی (بدن) قلب به تپش می‌افتد، ضربان قلب تند می‌شود، تنفس نامنظم می‌گردد، دست و پا سرد می‌شود، بدن بویژه دست و پا می‌لرزد، بدن خصوصاً دست و پا عرق می‌کند و فرد با مشکلات خواب و خستگی مواجه می شود.

نشانه‌های احساسی را می‌توان در انزواطلبی، پرخاشگری، نوسانات خلقی،و احساس گناه کردن خلاصه کرد. همچنین نشانه‌های ذهنی فرد مضطرب فراموشی،عدم تمرکز،اشتباهات مکرر، مشغول کردن ذهن با افکار پوچ، ضعف حافظه و اختلال در یادگیری است.

از جمله رفتارهای فرد مضطرب را می‌توان استعمال دخانیات، مشروبات الکلی، قطع رابطه با دیگران،

رفتار وسواسی، خودکشی و صدمه زدن به خویش بیان نمود.[13]

پیشرفت تحصیلی

در این فصل درباره تحصیلات و عوامل پیشرفت تحصیلی نکاتی بیان می‌کنیم.

پیشرفت تحصیلی چیست ؟

تحصیل یعنی فراگرفتن، آموختن و به‌دست‌آوردن چیزی دراینجا به معنای فراگیری علم و درس خواندن به کار می‌رود. پیشرفت نیز به معنای رشد و بالندگی دانش‌آموز در امور درسی است .

پیشرفت تحصیلی به معنای نزدیک شدن فاصله بین توان و استعداد بالقوه با توان بالفعل در فعالیت‌های درسی است.[14]

عوامل پیشرفت تحصیلی

برای پیشرفت در هر کاری نیاز به اسباب و پشتوانه‌هایی است تا فرد را به موفقیت مورد نظرش برساند. درس‌خواندن و مدرسه‌رفتن نیز نیاز به برنامه‌ریزی دارد و عمل بر طبق ضوابط سبب رسیدن به موفقیت می‌گردد.اکنون عوامل پیشرفت در فرایند تحصیل رابیان می‌کنیم.

1.دانش آموز بااراده: کسی که خواهان پیشرفت تحصیلی است باید خود را آماده کند، هدف معینی داشته‌باشد، از مدل‌های خاصی پیروی کند، مثبت‌اندیش باشد، اعتماد‌به‌نفس داشته‌باشد،افکار خود را متمرکز کند، علاقه، امید، آرامش ذهنی، از همه مهمتر چنین فردی باید انگیزه کافی برای درس‌خواندن داشته‌باشد و فرایند مطالعه را خوب بشناسد و بداند چگونه، کی و کجا می‌توان درس خواند؛ تا بتواند بر مشکلات چیره شود و به موفقیت دست‌یابد.[15]
2.خانواده متعادل: خانواده‌هایی که افراد آن از تعادل روحی‌روانی برخوردارند و آرامش دارند ی‌توانند به پیشرفت تحصیلی فرزندشان کمک کنند. والدینی که تعارض درونی نداشته‌باشند و اختلافات شدید، مرگ، طلاق و... بین آنان نباشد؛ بهتر می‌توانند به پیشرفت فرزندشان کمک

 ‌نمایند.[16]

3.آموزشگاه کارا: در مدرسه‌ای که به جای تنبیه از تشویق استفاده کنند، به شخصیت دانش‌آموز احترام می‌گذارند، مشارکت همگانی دارند و محیطی صمیمی و دوستانه در میان باشدآموزشگاهی پیشرو خواهد‌بود. نظام آموزشی با این ویژگیها دانش‌آموز را آیت الاهی می‌دانند و معلم را هادی و رهنمون کننده می دانند. چنین نظامی عامل ارتقاء دانش‌آموز می‌گردد.[17]

4.معلمان و مربیان کارآمد: مربیانی که روش صحیح تدریس را بشناسند و به کار گیرند، انتقاد‌پذیر باشند و با محبت و مهر شرایط عاطفی مناسبی ایجاد کنند و ارتباط نزدیکی با اولیاء و نهادها داشته باشند، و از مسائل و مشکلات دانش‌آموزان آگاه باشند،سهم زیادی در رشد دانش‌آموزان خواهند‌داشت.[18]

5.همسالان درس‌خوان:دوست و همکلاسی درس‌خوان سبب تشویق فرد به

درس، کلاس و مدرسه می‌شود. استفاده از روشهایی که با کمک همسالان به ارتقاء دانش‌آموزان منجر می‌شود، روش لگلی،[19] روش بررسی تکالیف به وسیله همسالان و روش تحلیل تکلیف به وسیله همسالان است. در این روش‌ها سعی شده دانش‌آموزان در فرایند یادگیری به همدیگر کمک کنند. مباحثه و درس خواندن گروهی در این روش‌ها تأکید شده و سبب پیشرفت تحصیلی معرفی گردیده است.[20]

6.متون و محتوای مفید:اگر دروس آموزشی با عباراتی ساده، روان و قابل فهم در  دسترس باشد و متناسب با توان فکری دانش‌آموز تدوین گردد، سبب اشتیاق دانش‌آموزان به درس و مدرسه خواهد شد.و باعث خستگی و زدگی نمی‌گردد.[21]

7.روش‌های آموزشی به‌روز: روش‌های آموزشی باید همراه با آماده‌سازی کلاس از نظر زمان، مکان، شرایط طبیعی و فیزیکی باشد. همچنین باید سطح معلومات و قدرت فکری فراگیران مورد توجه قرار گیرد، سپس از روشهای متنوع استفاده شود. روش‌هایی مانند:مجسم نمودن مباحث فکری، روش مقایسه‌ای، استفاده از تشبیه، جاذبه‌های هنری، شعر، ضرب‌المثل و... می‌تواند در یادگیری مؤثر باشد.[22]

8.ارزشیابی صحیح:در ارزشیابی صحیح هدف،آشنایی با پیشرفت درسی، شناخت نقاط قوت و ضعف، تلاش دانش‌آموزان و فراهم نمودن زمینه‌ای برای فعالیت‌های درسی است.[23]

اضطراب تحصیلی

تعریف اضطراب تحصیلی
اضطراب تحصیلی دلهره‌ای است که دانش‌آموز در مسایل درسی و مدرسه‌ای در فرایند یادگیری با آن روبه‌رو می‌شود. این نوع اضطراب در کانون‌های مختلفی ایجاد و تشدید می‌گردد.

کانون‌های اضطراب

1.خانواده: اولین محیطی است که رفتارها و عقاید فرد از آنجا سرچشمه می‌گیرد.  

  اکنون عوامل اضطراب زا در خانواده را بر می‌شماریم.

الف. اصلی‌ترین علت اضطراب تحصیلی، وابستگی شدید بین کودک و والدین است. که اگر کودک را وادار به مدرسه رفتن کنید، دچار اضطراب شدید می‌شود.[24] جانسون می‌گوید: در صورت تحقق دو شرط زیر مسأله روگردانی از مدرسه بروز می‌کند.

یک. وجود وابستگی کاملاً برطرف نشده میان مادر و کودک.

دو. وقوع همزمان عوامل شتاب‌دهنده‌ای که در کودک ایجاد اضطراب می‌کند، با نوعی تهدید امنیت (مثلاً از نظر اقتصادی و...).[25]

ایزن برگ (1958) نیز اضطراب ناشی از جدایی کودک را به منزله جزئی از مدرسه‌هراسی می‌داند.[26]

ب. اضطراب ممکن است از موقعیت کودک در خردسالی ریشه بگیرد و به صورت ترسی روان‌نژندانه به مدرسه منتقل شود.[27]

ج. تهدید ناشی از جدایی والدین، تولد خواهر یا برادر، تغییر منزل، بیماری و مرگ یکی از اعضاء خانواده از مهمترین عوامل اضطراب تحصیلی به‌شمارمی‌روند.[28] همچنین ارضاءنشدن نیاز‌ها در خانه، فقر مادی‌عاطفی، بی‌اعتمادی در خانواده و... از دیگر عوامل مدرسه‌هراسی و اضطراب است.[29]

د. خانواده‌هایی که در تربیت تحصیلی فرزندان الگوی انضباطی خشک و انعطاف‌ناپذیر دارند سبب ایجاد و افزایش اضطراب در فرزندان خود می‌گردند همچنین انتظارات بیش از حد خانواده‌هااز فرزندان، سخت‌گیری زیاد در مورد نمره‌های امتحانی، سرزنش، تنبیه، تحقیر و مقایسه می‌تواند در

 تشویش فرزندان نقش داشته‌باشند.[30]

2.آموزشگاه:مهد کودک، مدرسه، دانشگاه و دیگر مراکز آموزشی نقش عمده‌ای در ایجاد و تشدید اضطراب تحصیلی دارند.حال عوامل اضطراب زا در آموزشگاه را ذکر می‌کنیم.   

الف. فشارهای آموزشی بیش از توان دانش آموز.

ب. نگرش اولیاء و معلمان نسبت به مدرسه.

ج. توقعات نابجا و بیش از حد مسئولین مدرسه.

د. ارضاء نشدن نیازهای آموزشی و پرورشی دانش‌آموز در مدرسه .

ه. تغییر مدرسه، ترس از امتحانات، وجود شماتت، سرزنش، تنبیه و... در مدرسه از دیگر اسباب اضطراب تحصیلی است.[31]

3.معلم و مربی: عوامل اضطراب ناشی از معلم ممکن است  بدبینی نسبت به معلم و عدم‌ اعتماد به او باسد. همچنین برخورد نامناسب مربی ازقبیل: تنبیه، تحقیر، سرزنش، توهین، لقب دادن و... و پیش‌داوری‌های نابجای معلم در افزایش اضطراب تحصیلی نقش خواهد داشت.[32]

رونتال و یاکوبسن از دانشگاه هاروارد (1968) آزمایشی به نام «آفریده پرستی در کلاس» انجام دادند در این آزمایش معلم به تعدادی (20 نفر) از دانش‌آموزان می‌گوید، شما نمره نخواهید گرفت و به آنان تلقین می‌کند که موفق نخواهند شد. پس از بررسی‌های به عمل آمده معلوم شد که دانش‌آموزان، دچار کاهش نمرات هوش‌بهر شدند. و در درس خواندن و رفتار در کلاس عملکرد ضعیفی داشتند.[33]

 4.متون درسی: درس‌هایی که با عبارات مشکل و حجم زیاد تدوین شده‌اند و توانایی فکری دانش‌آموزان را در نظر نگرفته‌اند، فراگیری این دروس مشکل خواهد بودو در دانش‌آموزان ترس از شکست بروز می‌کند و موجب اضطراب می‌گردد.[34]

5.ارزشیابی: بسیاری از دانش‌آموزان با شنیدن نام «امتحان» احساس ترس و دلهره می‌کنند. و امتحان را مانعی در راه پیشرفت می‌دانند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از اساسی‌ترین علل افت تحصیلی اضطراب امتحان است که سهمی در حدود 15 تا 20 درصد دارد.[35]

تعریف اضطراب امتحان: نوعی خود‌اشتغالی ذهنی همراه با خود‌کم‌انگاری و تردید درباره توانائیهای فرد است. این اشتغال ذهنی فکر را به خود جلب می‌کند و عملکرد ذهن را کاهش می‌دهد، و موجب اختلال در رمز‌گردانی و انتقال اطلاعات می‌گردد.[36]

علل اضطراب ناشی از امتحان را می‌توان در خود فرد، خانواده و مدرسه جستجو کرد.

الف.خود دانش آموز: دانش‌ آموزی که افکار منفی او را احاطه کرده و همیشه به خود می گوید، قبول نمی شوم، نمی‌تواند برای درس خواندن تمرکز داشته باشد.[37]همچنین نداشتن آمادگی کافی برای امتحان، ترس از شکست در امتحان و ادامه تحصیل، وجود مشکلات روانی مثل وسواس و...، نداشتن شیوه صحیح مطالعه ، خودکم‌بینی و نداشتن اعتمادبه‌نفس از اموری است که منجر به اضطراب تحصیلی می گردد.

ب. خانواده: خانواده‌هایی که در تربیت تحصیلی فرزندان الگوی انضباطی خشک و انعطاف‌ناپذیر هستند سبب ایجاد و افزایش اضطراب می‌گردند همچنین انتظارات بیش از حد، از فرزندان، سخت‌گیری بیش از حد در مورد نمره‌های امتحانی، سرزنش، تنبیه، تحقیر و مقایسه می‌تواند در تشویش فرزندان نقش داشته‌باشند.[38]

ج. آموزشگاه: اگر مدرسه ارزشیابی را برای غربال کردن دانش‌آموزان به کار گیرد. و امتحان را جهت شناسایی دانش‌آموزان ضعیف انجام‌دهد و آنان را تحقیر و تنبیه نماید و اگر امتحانات را دشوار برگزار نماید و دانش‌آموزان را از امتحان بترساند، از دانش‌آموز سلب آرامش می‌شود و به اضطراب مبتلا می‌گردد. همچنین شکست‌های قبلی دانش‌آموز در امتحانات، توقعات نابجای معلم و وجود رقابت درسی زیاد بین دانش‌آموزان سبب ایجاد اضطراب می‌گردد و باعث می‌شود که فقط دانش‌آموزان ممتاز تلاش نمایند و اغلب دانش‌آموزان از فعالیت درسی خود می‌کاهند و آن را نتیجه بخش نخواهند دید.[39]

نقش اضطراب در امتحان

نقش اضطراب در قبل و هنگام امتحان، از اهمیت زیادی برخورداراست. به طوری که دانش‌آموز مضطرب قبل از امتحان با تفکرات و تلقینِِِِِِِِِِِِِِ شکست مواجه است و نظام مطالعاتی منسجم ندارد و تمرکز و آرامش برای یادگیری، حفظ و آمادگی امتحان ندارد.

در هنگام امتحان نیز از نظر فیزیکی، بدن عرق می‌کند، ضربان قلب تند می‌شود، دست و پا می‌لرزد و هنگامی که با سئوالات روبه‌رو می‌شود ذهن خود را خالی می‌بیند و همه مطالبی که خوانده بود را فراموش می‌کند و بالاخره با فشار آوردن به ذهن یا به سؤالات پاسخ نمی‌دهد یا اگر سؤال را پاسخ دهد نادرست خواهد‌بود.[40]

البته این اضطراب نسبت به نوع امتحان متغیر است در امتحانات میان‌ثلث، نسبتاً با اضطراب پایینی برمی‌خورند اما در امتحاناتی که سرنوشت ساز است (مانند امتحان پایان ثلث، ترم و کنکور و...) با بیشترین حد اضطراب روبه‌رو می‌شوند. در پژوهشی که به عمل آمده بین اضطراب و نمره‌های دانش‌آموزان همبستگی معکوس وجوددارد. یعنی به هر میزان که اضطراب دانش‌آموزان بیشتر باشد نمره درسی آنان کمتر خواهدبود.[41]

رهایی از اضطراب تحصیلی

برای رفع اضطراب می‌توان از راههای پیشگیری و درمان اضطراب در روانشناسی مدد جست. از روشهایی مثل، درمان رفتاری، شناختی، یادگیری مشاهده‌ای و ... کمک گرفت. اما ما به این مباحث نمی‌پردازیم.[42] و درمان اضطراب تحصیلی را از طریق اصلاح کانون‌های اضطراب‌زا بررسی می‌کنیم.

   آموزشگاه مطلوب: در مدرسه مطلوب به جای اعمال تنبیه، شرایطی ایجاد می‌کنند که به هدایت رفتار دانش‌آموز می‌انجامد.دانش‌آموز در این مدرسه، امانت است و نقش مربیان هدایت و اداره امور مدرسه مشارکتی است. انتقادپذیری مدیر و معلم‌ها و مهروزی آنان، ایجاد شرایط عاطفی مناسب، احترام به شخصیت دانش آموزان، تنوع در تکالیف درسی، وجود مشاوره در مدرسه و فراهم نمودن جو معنوی از مهمترین ویژگی‌های

 مدرسه مطلوب است.

از نظر امکانات، دارای امکانات آموزشی مناسب و به روز است، محیط مدرسه، با فضای سبز، درخت، زمین ورزشی، باغ وحش، تاب، چرخ‌وفلک و... مجهز است.[43]

  شهید مطهری در این باره می‌فرماید: «دانش‌آموز ساعی و کوشا اگر به محیطی که در آن درس می‌خواند اعتماد نداشته‌باشد و نگران رفتاری غیرعادلانه باشد در تمام سال دلهره و اضطراب سراپای وجودش را می‌گیرد.[44]

   معلم و والدین محبوب:  برای برون رفت از اضطراب تحصیلی باید مربیان و اولیاء با همدیگر در ارتباط باشند؛ تا مشکلات دانش‌آموزان را شناسایی و برطرف نمایند.اولیاء و مربیانی که دانش‌آموزان را درک کنند، با مشکلاتشان برخورد مناسب داشته‌باشند، به آنان احترام بگذارند، سعه‌صدر داشته‌باشند، دانش‌آموزان را با یکدیگر مقایسه نکنند و انتظارات بی‌جا نداشته‌باشند، سبب جلوگیری و کاهش اضطراب در آنان خواهند شد.[45]

    اندیشه مثبت: تصاویر و افکار ذهنی در زندگی انسان نقش مهمی دارد. به گونه‌ای که افکار منفی سبب ناآرامی و اندیشه‌های مثبت سبب آرامش می‌شود.دنیای انسان دنیای خلق اندیشه‌های اوست و کسانی که زیبا و امیدوارانه می‌اندیشند سلامت می‌مانند.[46] لذا دانش‌آموزان باید ترس از آینده، ترس از ناکامی‌ها و شکست‌ها و افکار منفی را کنار بگذارد، تا با آسودگی خاطر به موفقیت تحصیلی دست یابد.

    ارزشیابی صحیح: هدف از ارزشیابی باید ارج نهادن به تلاش دانش‌آموز، آشنایی با نقاط قوت و ضعف درسی و فراهم نمودن زمینه‌ای برای تلاش و پیشرفت باشد.

برای کاهش اضطراب تحصیلی، از اعلام عمومی نمرات در کلاس و مدرسه خودداری‌ کنند و با بیانی کلی از دانش‌آموزان تلاشگر تقدیر نمایند. از ثبت جمع نمرات در انتهای ورقه  خودداری‌کنند و با دقت نقاط اشتباه را مشخص نمایند تا دانش‌آموزان اشتباهات خود را اصلاح نمایند.[47]

    برنامه‌ریزی منظم: با برنامه‌ریزی کامل می‌توان اضطراب را مهار کرد.

دانش‌آموزان باید به موقع در مدرسه حاضر شوند، با مهارتهای مطالعه آشنا باشند، به میزان لازم درس بخوانند، با فنون امتحان دادن آشنا باشند، استراحت کافی و تغذیه مناسب داشته باشند. چرا که استراحت لازم است و خداوند خواب را مایه آرامش انسان قرار داده است.[48] برای مدرسه رفتن، هنگام امتحان و... زمان را تنظیم کنند تا دچار مشکلی نشوند.[49]

    یاد خدا: توجه به خداوند متعال از مؤثرترین روش‌ها برای رهایی از نگرانی و اضطراب استو سبب آرامش انسان می‌گردد.قرآن کریم می‌فرماید: «...الا بذکر الله تطمئن القلوب»[50] "آگاه باشید که تنها یاد خدا آرامبخش دلهاست." با یاد خدا انسان به منبعی بزرگ و قدرتی والا متصل می‌شود و لذا ترس از هر قدرت دیگری بی‌معنا می‌شود.

    ذکر و صلوات: این دو اگر مستمر باشند جلای روح خواهند بود.امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: مداومة الذکر قوة الارواح.[51] استمرار در ذکر تقویت کننده روح و روان است.

فضائل صلوات نیز فراوان است. و از جمله فوایدش یادآوری فراموشی‌ها است. پیامبر(ص)می‌فرمایند:هرگاه انسان چیزی را فراموش کند صلوات موجب می‌شود آنرا به یاد آورد.[52] 

بهتر است دانش‌آموزان عزیز برای تسلط بر مطالب و آرامش قلبی در کلاس و جلسه امتحان از ذکر و صلوات غفلت نکنند. هنگام بیرون رفتن از منزل و رهسپاری به سوی مدرسه ابتدا "بسم الله الرحمن الرحیم" بگویند. همچنین برای شروع درس، ابتدای امتحان و هنگام شروع مطالعه با نام خدا و صلوات آغاز نماید.

اذکاری برای رفع اضطراب و پریشانی ذکر شده که به یک توصیه اکتفا می‌کنیم.برای رفع پریشانی گفته‌اند بعد از نماز صبح، چهار روز مداوم، هر روز بیست‌ویک مرتبه آیات40، 41 و 42 سوره بقره را بخوانند تا پریشانی و اضطراب آنان برطرف شود.[53]

    دعا: دعا وصل به بالاترین قدرت و بخشنده‌ترین برآورنده حاجات است. در دعا به خاطر وصل شدن و ارتباط با قادرترین قدرت و به خاطر امیدواری برای استجابت دعا، انسان به آرامش می‌رسد.[54] 

هر دعایی آرامبخش است. اما آرامش خواستن از خداوند نیز دعایی است که با موضوع آرامش، از خداوند طلب می‌شود. و «اوست خدایی که آرامش را بر دل مؤمنین و دعاکنندگان می‌نشاند.»[55]

   ورزش: ورزش علاوه بر تأمین سلامتی جسم تأثیر فوق‌العاده‌ای در سلامتی روان دارد. انجام تمرینات ورزشی ذهن و جسم را برای انجام کار بهتر و تمرکز عالی تحریک می‌کند و به دانش‌آموز نشاط و آرامش می‌بخشد.[56]

   ایمان: مؤمن از چیزی نمی‌هراسد و اعتماد خود را از دست نمی‌دهد.امام صادق (ع) می‌فرماید:"خداوند ایمان را انیسی برای انسان قرار داده که اگر در قله کوهی تنها باشد ترس و وحشتی ندار د."[57]

از جمله مصادیق ایمان، نماز، روزه، دعا، عمل صالح و ... است؛ که همگی موجب آرامش می‌گردد. خداوند متعال می‌فرماید:«ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات و اقاموا الصلاة و ءاتوا الزکاة لهم اجرهم عند ربهم و لا‌خوف علیهم ولا هم یحزنون»[58]"همانا آنان که اهل ایمان و نیکوکاری هستند و نماز را برپادارند و زکات بدهند، برای آنان نزد پروردگار پاداش نیکو خواهد بود و هرگز ترس و بیمی از حوادث آینده و اندوه و غمی از گذشته نخواهند داشت."

برای رفع اضطراب و اندوه از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند:"هنگامی که با غمی از غمهای دنیا روبه‌رو شوید، وضو بگیرید، به مسجد رفته و نماز بخوانید و از خدا رفع آن اندوه را بخواهید."[59]

دعا کردن والدین برای فرزندانشان مفید است. خود دانش‌آموز می‌تواند با سلاح دعا به جنگ اضطراب و نگرانی‌ها برود.

حسن ظن (خوش گمانی): برای رسیدن به راحتی باید سوءظن را کنار گذاشت و به مردم و رویدادها خوش‌بین بود. امام علی (ع) می‌فرماید:«حسن الظن راحة القلب و سلامة الدین.»[60] خوش‌گمانی باعث آرامش قلب و صحت دین است. برترین خوش‌گمانی گمان نیک به خداوند است که به انسان نشاط ‌و شادابی و صبر و ‌توان لازم برای ایستادگی در برابر سختی‌هارا می‌دهد. خداوند، بر اساس نوح نگرشی که انسان‌هابه او دارند با آنان رفتار می‌نماید. امام رضا (ع) دراین‌باره می‌فرماید:«احسن الظن بالله فان الله عزوجل یقول:انا عند ظن عبدی المؤمن بی ان خیراً فخیراً و ان شراً فشراً.»[61] "به خدا خوش‌گمان باشید زیرا خدای عزوجل می‌فرماید: من نزد گمان بنده مؤمن خویشم؛ اگر گمان او خوب است رفتار من خوب و اگر بد است رفتار من هم بد می‌باشد."

دوستی: هرگاه انسان با کسی دوستی نماید و با هم به سخن بنشینند، هر گونه مشکل و کینه‌ای که از یکدیگر داشته باشند برطرف می‌شود.در نتیجه  به آرامش می‌رسند. پیامبر (ص) می‌فرماید:همانا مؤمن با مؤمن آرامش می‌یابد چنانچه قلب تشنه با آب سرد آرام می‌گردد.[62]

   از دیگر مواردی که دانش‌آموز را به آرامش می‌رساند، انگیزه کافی برای درس خواندن، تلاش، صبر در برابر مشکلات، تنوع در برنامه درسی، مسافرت، خوش‌اخلاقی، پرهیز از دعوا و جدال، فراموش کردن کینه‌ها و خاطرات تلخ گذشته، حسرت نخوردن، دوری از گناه، پرهیز از حسادت و ... می‌باشد.

کتابنامه

* قرآن مجید

1.افروز، غلامعلی، چکیده‌ای از روان‌شناسی تربیتی (کاربردی)،سازمان انجمن اولیا و مربیان، تهران، 1376ش.

2.آمن، دانیل و لیزا روت،درمان اضطراب و افسردگی،ترجمه: مهدی قراچه‌داغی، مهر، تهران، 1383ش.

3.آشتیانی، محسن، رهنمای گرفتاران، چ7، زهیرف قم، 1386ش. 

4.بیابانگرد، اسماعیل، اضطراب امتحان،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1378ش.

5.پاول، تروورجی و سیمون جی انرایت، فشار روانی اضطراب و راه‌های مقابله با آن، ترجمه: عباس بخشی‌پور رودسری و حسن صبوری مقدم، به نشر، مشهد، 1377ش.

6.پیفر، ورا، استرس وروش‌های مقابله، ترجمه: آزاده افروز و منا نقیبی‌راد، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380ش.

7.تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، مکتب اعلام اسلامی.

8.دادستان، پریرخ، روان‌شناسی مرضی تحوّلی از کودکی تا بزرگسالی، 2ج، سمت، چ8،تهران، 1386ش.

9.دشتی، محمد، طرخ‌ها و روش‌های نوین آموزشی، نشر امام‌علی(ع)، چ2، بی جا، 1373ش.

10.ساراسون، ایروین‌جی و بارباراآر ساراسون، روان‌شناسی مرضی، ترجمه:دکتر بهمن نجاریان و محمدعلی اصغری‌مقدم و محسن دهقانی، 2ج، رشد، چ6، تهران، 1383ش.

11.سبحانی‌نیا، محمد، جوان و آرامش، بوستان کتاب، قم، 1382ش.

12.شفیع‌آبادی، عبدالله و علی‌‌رضا ناصری، نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی،مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1365ش.

13.علیپور، بیژن، اصول موفقیت تحصیلی، دکلمه‌گران، تهران، 1376ش.

14.فرهادیان، رضا، معلم محبوب شرایط مقبول مدرسه مطلوب، مؤسسه فرهنگی تربیتی توحید، چ2، قم، 1381ش.

15.کاستلوف تیموتی و جوزف کاستلو، روان‌شناسی نابهنجاری،ترجمه: دکتر نصرالله پورافکاری، آزاده، تهران، 1371ش.

16.فقیهی، علی‌نقی، جوان و آرامش روان، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، 1382ش.

17.کامن، مارشا‌جی و کتی‌‌ال هیوزر، موفقیت با فراگیری مهارت‌های مطالعه، ترجمه:حسن باقری خلیلی، نشر ولیعصر(عج) توس، مشهد،1379ش.

18.کان، جک‌اچ و دیگران، بیزاری از مدرسه، ترجمه: حسن سلطانی‌فر، آستان قدس رضوی، چ4، مشهد، 1374ش.

19.گینات، هایم، روابط معلم و دانش‌آموز، ترجمه: سیاوش سرتیپی، نشر فاخته، تهران، 1371ش.

20.لین‌میز، روت، شیوه‌های آموزش به دانش‌آموزان خشمگین بی‌قرار منزوی افسرده و ...، ترجمه: مهدی قراچه‌داغی، پیک بهار، تهران، 1381ش.

21.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،  ج،   ، چ ،    ،   

22.مؤسسه فرهنگی قدر ولایت ، روانشناسی آرامش و راحتی، چ2، قدر ولایت، تهران، 1386ش.

23.هترینگتون، ای‌میویس و راس‌دی پارک، روان‌شناسی کودک از دیدگاه معاصر، ترجمه:

   مقاله

1.حناساب‌زاده، مریم، اضطراب امتحان عامل بازدارنده پیشرفت تحصیلی، افق بینا، ش13(شهریور1380).

2.گرجی، یوسف، رابطه اضطراب دانش‌آموزان با نمره‌های آنان، رشد معلم، ش8.

فهرست

چکیده

مقدمه

اضطراب

تعریف اضطراب

سبب‌شناسی اضطراب از دیدگاه مکاتب روانشناسی

دیدگاه روان‌پویشی

دیدگاه شناختی

دیدگاه رفتاری

از دیدگاه روایات

علائم اضطراب

پیشرفت تحصیلی

تعریف پیشرفت تحصیلی

عوامل پیشرفت تحصیلی

اضطراب تحصیلی

تعریف اضطراب تحصیلی

کانون‌های اضطراب تحصیلی

خانواده

آموزشگاه

معلم

متون درسی

ارزشیابی

نقش اضطراب در امتحان

رهایی از اضطراب تحصیلی